Quảng trường Sông Phố, nay là vòng xoay trung tâm TP Biên Hòa, từng chứng kiến 10.000 người dân Đồng Nai tập trung mít tinh mừng độc lập tháng 8/1945.
Quảng trường nằm bên sông Đồng Nai, đối diện trụ sở UBND tỉnh Đồng Nai. Hiện nay, nơi đây là giao lộ đường Cách mạng Tháng 8 và đường 30 Tháng 4, với bùng binh có vòi phun nước, tượng cá chép hóa rồng bằng gốm Biên Hòa.
Quảng trường Sông Phố được quy hoạch mở rộng ra đến sông Đồng Nai. Ảnh: Phước Tuấn
Theo tư liệu, sông Phố là tên gọi đoạn sông chảy qua Biên Hòa xưa, từ cầu Mới đến cầu Ghềnh (Cù lao Phố). Đầu thế kỷ 20, sau khi đánh chiếm Biên Hòa, thực dân Pháp xây dựng nhiều công sở trên khu vực này để phục vụ chính quyền thuộc địa. Quảng trường Sông Phố được hình thành cùng thời, gắn với kiến trúc Tòa Bố chính Biên Hòa, Dinh Tỉnh trưởng (nay là Nhà thiếu nhi Đồng Nai), tạo nên không gian đô thị bên sông.
Tháng 8/1945, trước làn sóng cách mạng dâng cao, bộ máy cai trị ở Biên Hòa tê liệt. Ngày 25/8, sau khi Sài Gòn giành chính quyền, tinh thần người dân Biên Hòa dâng cao. Sáng 26/8, ông Nguyễn Văn Nghĩa tập hợp hàng trăm quần chúng bao vây Tòa Bố, buộc Tỉnh trưởng Nguyễn Văn Quý bàn giao chính quyền. Lá cờ đỏ sao vàng được kéo lên, đánh dấu thắng lợi cách mạng tại Biên Hòa.
Sáng 27/8/1945, hơn 10.000 người tập trung tại Quảng trường Sông Phố dự mít tinh mừng chiến thắng. Ông Dương Bạch Mai, đại diện Xứ ủy Nam Kỳ và Mặt trận Việt Minh, diễn thuyết khẳng định từ nay người dân Biên Hòa cùng cả nước thoát khỏi ách nô lệ, giành được độc lập tự do.
Ông Hoàng Minh Châu, Trưởng ban khởi nghĩa, tuyên bố chính quyền về tay nhân dân và công bố Ủy ban Cách mạng lâm thời tỉnh Biên Hòa. Cuối buổi, hơn một vạn người cùng tuyên thệ, sẵn sàng hy sinh bảo vệ độc lập, hô vang khẩu hiệu “Việt Nam độc lập muôn năm”, “Việt Minh muôn năm”. Sau mít tinh, từng đoàn người diễu hành tỏa đi khắp địa phương, từ phố thị đến đồn điền cao su, tạo nên không khí sục sôi cách mạng.
Nhà hội Bình Trước, nơi ghi dấu cuộc họp ra mắt Tỉnh ủy Biên Hòa đầu tiên. Ảnh: Phước Tuấn
Cách Quảng trường Sông Phố không xa là Nhà hội Bình Trước – công trình do Pháp xây năm 1936 với kiến trúc nhà vuông, tường gạch kiên cố, nhiều mảng điêu khắc gỗ và gốm Biên Hòa. Đây từng là trụ sở hương chức chính quyền. Ngày 23/9/1945, tại đây diễn ra hội nghị cán bộ, thành lập Tỉnh ủy Biên Hòa đầu tiên, có sự tham gia của ông Hà Huy Giáp, đại diện Xứ ủy Nam Kỳ. Sự kiện này đánh dấu bước đi quan trọng chuẩn bị cho cuộc kháng chiến chống Pháp sau đó.
Theo ông Trần Quang Toại, Chủ tịch Hội Khoa học lịch sử Đồng Nai, Quảng trường Sông Phố và Nhà hội Bình Trước đều được công nhận di tích lịch sử quốc gia năm 1991. “Đây là dấu tích có ý nghĩa lớn trong tiến trình cách mạng giải phóng dân tộc ở Đồng Nai, là địa chỉ đỏ giáo dục truyền thống cho thế hệ hôm nay và mai sau”, ông Toại nói.
Cùng với Thành cổ Biên Hòa, tỉnh Đồng Nai đang lên kế hoạch mở rộng khu di tích Quảng trường Sông Phố. Không gian bùng binh hiện hữu sẽ được kéo dài, tạo thành trục quảng trường hướng ra sông Đồng Nai. Ở hai đầu sẽ có các công trình điểm nhấn, vừa kết nối cảnh quan đô thị, vừa tạo không gian sinh hoạt cộng đồng.
Khi hoàn thiện, quảng trường sẽ kết hợp với các công trình công cộng xung quanh để tổ chức nhiều hoạt động như đi bộ, triển lãm, biểu diễn nghệ thuật, trưng bày sản phẩm địa phương. Đây vừa là không gian văn hóa, vừa là điểm nhấn lịch sử của TP Biên Hòa.
Phước Tuấn
*Bài có tham khảo tư liệu sách Lịch sử công tác tuyên giáo Biên Hòa – Đồng Nai (1930-2020) – NXB Đồng Nai.