Ngay khi thành lập năm 1945, Chính phủ lâm thời đề ra hàng loạt quyết sách cấp tiến như đảm bảo quyền tự do kinh doanh, khuyến khích kinh tế tư nhân, miễn học phí.
Tháng 8/1945, sau cuộc tổng khởi nghĩa giành chính quyền thành công trên cả nước, Ủy ban Dân tộc giải phóng Việt Nam cải tổ thành Chính phủ cách mạng lâm thời do Hồ Chí Minh làm Chủ tịch, với 15 thành viên. Ông Võ Nguyên Giáp được giao đảm nhiệm cương vị Bộ trưởng Nội vụ.
Ngày 2/9/1945, tại vườn hoa Ba Đình, Chính phủ cách mạng lâm thời ra mắt quốc dân đồng bào. Sau khi Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn độc lập khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, Bộ trưởng Nội vụ Võ Nguyên Giáp đọc diễn văn báo cáo tình hình trong nước và chính sách của Chính phủ.
Diễn văn của Bộ trưởng Nội vụ Võ Nguyên Giáp được báo Cứu Quốc (cơ quan của Mặt trận Việt Minh) đăng tải 5 kỳ hồi tháng 9/1945. Mở đầu, Bộ trưởng nhấn mạnh “trải qua muôn ngàn nỗi gian lao nguy hiểm, trong đó biết bao nhiêu chiến sĩ anh dũng của chúng ta đã hy sinh cho Tổ quốc, chúng ta mới có ngày nay”.
“Giờ này, mấy chục vạn đồng bào có mặt ở đây, cũng như hai mươi triệu đồng bào ở khắp nước, đều hồi hộp, phấn khởi dưới bóng cờ đỏ sao vàng và cùng với Chính phủ thề hy sinh đến cùng để giữ đất nước, chúng ta tuyên bố với thế giới cái quyền sống và cái kết quả cuộc chiến đấu của dân tộc ta, nó là một sự thực không ai có thể chối cãi được”, ông nhấn mạnh và nêu khẩu hiệu: “Nước Việt Nam độc lập đã xuất hiện”, “Nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa thành lập”.
“Tuy vậy, nước Việt Nam độc lập và Dân chủ Cộng hòa mới ở những ngày đầu hãy còn non nớt, nên chúng ta cần phải làm cho nó chóng đi đến bước trưởng thành, vững chãi, không có sức nào lấn át, lay chuyển được”, diễn văn có đoạn và khẳng định Chính phủ lâm thời là ý chí của toàn quốc chứ không phải ý chí của một tổ chức chính trị nào.
Chính phủ Cách mạng lâm thời nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa trên lễ đài Độc lập, ngày 2/9/1945. Ảnh tư liệu
‘Kiên quyết đảm bảo tự do, hạnh phúc nhân dân’
Bộ trưởng Võ Nguyên Giáp thông báo chỉ nay mai Chính phủ lâm thời sẽ ra sắc lệnh triệu tập Quốc hội theo nguyên tắc dân chủ. Các đại biểu Quốc hội đều do dân bầu theo lối phổ thông đầu phiếu. “Quốc hội sẽ đem lại cho chúng ta một Hiến pháp và một Chính phủ chính thức”, ông nói.
Trong lúc chờ Quốc hội, Chính phủ lâm thời có nhiệm vụ phải thi hành ngay những phương sách cấp bách về nội trị, ngoại giao, quân sự, kinh tế, tài chính, văn hóa và cứu tế.
Về nội trị, Chính phủ lâm thời thi hành chính sách thống nhất và đoàn kết. “Sự phân biệt Trung, Nam, Bắc sẽ không còn. Sự chia rẽ các dân tộc trên dải đất Đông Dương sẽ mất hẳn”, diễn văn nêu. Những người lầm lỗi nếu biết quay lại con đường chính sẽ được tha thứ. Tài sản và sinh mệnh của đồng bào ngoại quốc “bao giờ cũng được tôn trọng”. “Chỉ có một điều đáng nêu cao là chính quyền của nhân dân kiên quyết bảo đảm tự do và hạnh phúc của nhân dân”, ông nói.
Để thực thi chính sách này, Chính phủ đã liên lạc “mật thiết” giữa Trung ương và địa phương để thi hành chính sách duy nhất khắp nơi. Ý thức quần chúng được nâng cao để biết “giữ” và “dùng” quyền tự do dân chủ đã giành được.
Về quân sự, lực lượng quân giải phóng sẽ được chỉnh đốn và mở rộng thành Quân đội quốc gia đủ mạnh mẽ để bảo vệ nền độc lập. Việc đào tạo cán bộ quân sự để chỉ huy quân đội chính thức cùng du kích và dân quân sẽ được tổ chức cấp tốc để đối phó với tình thế.
Chính phủ nâng đỡ kinh tế tư nhân
Về kinh tế, Bộ trưởng Võ Nguyên Giáp thẳng thắn chỉ ra sự bóc lột của Pháp và Nhật “làm cho nền kinh tế nước ta nguy ngập”. Năng lực sản xuất bị nạn độc quyền kìm hãm; những ngành công nghiệp bị biến thành nơi chế tạo vật phẩm cho quân phiệt; đầu mối thương mại bị nạn đầu cơ tích trữ làm cho rối bét.
Để phục hưng nền kinh tế, Chính phủ sẽ kiến thiết nền quốc dân kinh tế để ai nấy đều được tự do kinh doanh. Chính phủ khuyến khích, nâng đỡ tư nhân trong công cuộc kinh doanh.
Tình hình tài chính đất nước “rất đáng lo ngại và gặp nhiều khó khăn”. Tuy nhiên, Chính phủ đã trù tính những phương pháp vượt qua. Dù đối mặt với nhiều khó khăn, Chính phủ sẽ thi hành dần những điều mà quốc dân mong mỏi như bãi bỏ thuế thân, thuế chợ, giúp cho sinh kế người nghèo được dễ dàng.
Vì công cuộc kiến thiết và xây dựng Quân đội quốc gia cần nhiều tiền, nên Chính phủ sẽ có những phương sách đặc biệt như công trái, lạc quyên, đặt thuế lợi tức.
“Trong những cách giải quyết ấy, Chính phủ trông cậy một phần lớn vào lòng ái quốc của đồng bào”, ông Giáp bày tỏ và nhấn mạnh “trong giờ phút nghiêm trọng này, không còn một ai không nhận rõ là nước mất thì nhà cũng phải tan”.
Cưỡng bách sơ học, miễn phí trung học
Về văn hóa, Chính phủ khẳng định “lấy lượng khoan hồng” mà đối đãi những nhà văn, nhà báo trước kia đi lạc đường. Ty Kiểm duyệt còn tạm giữ để tránh những thông tin hay tuyên truyền có hại đến ngoại giao hay nội trị biến chuyển hàng ngày. “Nhưng rồi đây, khi tình hình chính trị đã sáng tỏ, quyền tự do ngôn luận, tự do tư tưởng sẽ ban bố ngay”, ông Giáp tuyên bố.
Chính phủ đang tổ chức nền giáo dục mới theo nguyên tắc bậc sơ học sẽ cưỡng bách, bậc trung học sẽ không có học phí, học trò nghèo được cấp học bổng. Việc giảng dạy sẽ đặc biệt chú trọng rèn luyện đức tính cần thiết trong cuộc đời và năng lực kỹ thuật. Chính phủ sẽ sớm ban hành lệnh bắt buộc học chữ quốc ngữ để chống nạn mù chữ triệt để.
Nền học thuật quốc gia đồng thời được xây dựng ngay và bắt đầu thiết lập những ban chuyên môn nghiên cứu về từng ngành hoạt động tinh thần. Những tập quán, phong tục đồi bại, phản tiến bộ sẽ bị triệt bỏ.
Chính phủ cũng lưu tâm đến việc cứu tế bởi nạn lụt và “phải nuôi sống hàng triệu nạn nhân hiện không có gì ăn” cũng như tiếp tế cho dân những tỉnh thiếu gạo vì mất mùa. “Cố nhiên là Chính phủ phải đảm nhận cái trọng trách giữ cho nạn chết đói khỏi trở lại tàn sát đồng bào như mấy tháng trước đây”, diễn văn có đoạn.
Chủ tịch Hồ Chí Minh và đại tướng Võ Nguyên Giáp ngày 2/9/1945. Ảnh: Võ An Ninh
‘Phải tự lo liệu để định đoạt lấy số phận của chúng ta’
Về ngoại giao, Bộ trưởng Võ Nguyên Giáp thừa nhận dư luận rất chú ý đến những phái bộ Đồng Minh đã đến Hà Nội và “ai nấy đều băn khoăn về những kết quả ngoại giao của Chính phủ”. Tuy nhiên, ông mong muốn quốc dân nhìn nhận tình thế một cách trầm tĩnh để tránh xu hướng quá lạc quan hay quá bi quan.
“Chính sách ngoại giao của chúng ta dựa vào hai yếu tố: một là hoàn cảnh quốc tế, hai là lực lượng của chúng ta”, Bộ trưởng Giáp nói.
Riêng với Mỹ và Trung Hoa, Chính phủ khẳng định “có một mối cảm tình đặc biệt”. Trung Hoa là nước gần gũi Việt Nam nhất về địa thế, sinh hoạt, kinh tế, văn hóa. Trong khi đó, Mỹ “là nước dân chủ, không có tham vọng về đất đai” mà lại có công nhất trong cuộc đánh bại phát xít Nhật – kẻ thù của Việt Nam. “Nên ta coi Mỹ như một người bạn tốt”, ông nói và chỉ ra điểm chú ý nhất khi đó là thái độ của Chính phủ Pháp với nền độc lập của Việt Nam. Chính phủ khẳng định “thề sống chết với họ” nếu Pháp đưa quân trở lại Đông Dương.
Sau khi nêu hàng loạt quyết sách của Chính phủ lâm thời trên các lĩnh vực trọng yếu, Bộ trưởng Võ Nguyên Giáp bày tỏ rồi đây tất cả mọi phương diện, nhất là về ngoại giao, Việt Nam sẽ gặp nhiều khó khăn. “Chúng ta không ỷ lại vào ai hết. Chúng ta cũng không cần một sự may mắn nào, chúng ta phải tự lo liệu để định đoạt lấy số phận của chúng ta”, ông kêu gọi và nhấn mạnh “trong lúc này, chia rẽ, hoài nghi, lãnh đạm đều là phản quốc”.
Kết thúc bài diễn văn, Bộ trưởng Võ Nguyên Giáp kêu gọi đồng bào đem hết của cải, xương máu ra xây đắp, tô điểm non sông, “làm cho nước Việt Nam yêu quý của chúng ta lại được tươi sáng, phú cường sau bao năm lầm than, kiệt quệ”.
“Noi theo truyền thống của các thế hệ trước, thế hệ chúng ta sẽ đánh một trận cuối cùng để cho những thế hệ sau này mãi mãi được sống với độc lập, tự do và hạnh phúc”, Bộ trưởng Võ Nguyên Giáp khép lại bài diễn văn trên lễ đài Độc lập ngày 2/9/1945.
Khát vọng Chính phủ kiến tạo còn nguyên giá trị
PGS.TS Bùi Hoài Sơn, chuyên trách Ủy ban Văn hóa và Xã hội của Quốc hội, đánh giá diễn văn của Bộ trưởng Võ Nguyên Giáp “rất đặc biệt”.
“Nếu Tuyên ngôn độc lập là lời khẳng định quyền tự do, bình đẳng và độc lập của dân tộc Việt Nam trước thế giới thì bài phát biểu của Bộ trưởng Võ Nguyên Giáp là kế hoạch hành động, lời hiệu triệu để cả dân tộc cùng chung sức dựng xây quốc gia vừa ra đời. 80 năm đã qua, đọc lại văn bản này, chúng ta vẫn thấy ở đó khí thế hào hùng, khát vọng kiến tạo, và một tầm nhìn mà đến hôm nay còn nguyên giá trị”, ông Sơn nói.
Bộ trưởng Võ Nguyên Giáp khẳng định nền độc lập chỉ thực sự bền vững khi được đặt trên nền tảng của một chính quyền thống nhất, một Quốc hội do dân bầu, một Hiến pháp đảm bảo quyền lợi cho toàn dân. “Đó là tầm nhìn thể chế của một nhà cách mạng đồng thời là một nhà tư tưởng, đặt nền móng cho Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa”, ông nhận định.
Theo ông Sơn, điều khiến bài diễn văn vượt khỏi khuôn khổ một sự kiện chính trị để trở thành giá trị thời đại chính là tư tưởng về văn hóa, giáo dục. Ngay trong ngày độc lập, những chính sách của Chính phủ lâm thời được nêu ra để thể hiện rõ tinh thần bảo vệ đất nước không chỉ là quân sự mà còn là văn hóa và tri thức.
“Giá trị ấy vẫn vang vọng đến hôm nay, khi chúng ta bước vào kỷ nguyên số với khát vọng một nền giáo dục thiết thực, chú trọng đức và tài”, PGS Bùi Hoài Sơn đánh giá và dẫn chứng từ phong trào xóa nạn mù chữ năm 1945 đến công cuộc chuyển đổi số giáo dục hiện nay vẫn xuyên suốt tinh thần làm sao để tri thức đến với mọi người, không ai bị bỏ lại phía sau.
Những thông điệp từ ngày Độc lập cũng gợi mở cho hôm nay cách nhìn về hiện tại: muốn đi xa trên con đường phát triển, dân tộc phải tiếp tục giữ vững tinh thần đoàn kết, nuôi dưỡng khát vọng học hỏi, bảo vệ bản sắc văn hóa và không ngừng sáng tạo. “Độc lập chính trị chỉ có ý nghĩa khi đi đôi với độc lập về văn hóa, và giáo dục chính là chìa khóa để biến độc lập thành thịnh vượng”, ông Sơn chia sẻ.
PGS.TS Trần Đức Cường, Chủ tịch hội Khoa học Lịch sử Việt Nam, đánh giá bài diễn văn của Bộ trưởng Võ Nguyên Giáp có tầm vóc lịch sử to lớn trong bối cảnh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa vừa ra đời năm 1945 cũng như công cuộc xây dựng đất nước hiện nay. Diễn văn đã cụ thể hóa những chiến lược, mục tiêu của đất nước sau khi giành được độc lập mà bản Tuyên ngôn độc lập của Chủ tịch Hồ Chí Minh đã khái quát.
Cả bản Tuyên ngôn độc lập và diễn văn của Bộ trưởng Giáp đều khẳng định nước Việt Nam đã hoàn toàn độc lập và đã xuất hiện ở Đông Nam Á. “Điều rất quan trọng là quá trình tiến tới xây dựng đất nước độc lập đã được những nhà lãnh đạo quan trọng nhất của cách mạng hình dung ra và trình bày trước quần chúng nhân dân một cách minh bạch, rõ ràng”, ông Cường đánh giá.
Diễn văn nêu nhiệm vụ quan trọng của Chính phủ là sớm tổ chức tổng tuyển cử bầu Quốc hội để soạn thảo Hiến pháp, thể hiện rất rõ tinh thần của nhà nước pháp quyền, chế độ dân chủ; xóa bỏ chính sách chia để trị của thực dân Pháp với dân tộc Việt Nam, thống nhất ba miền, đoàn kết toàn thể nhân dân xây dựng nước Việt Nam mới. Chính phủ bảo đảm cho mọi người dân sống trên đất nước Việt Nam được tự do, hạnh phúc. Chính phủ cũng đảm bảo quyền tự do kinh doanh và khuyến khích tư nhân, “là điểm rất tiến bộ”.
Ngay từ năm 1945, Chính phủ đã hướng tới không thu học phí học sinh, thể hiện tầm nhìn và tư duy về vai trò quan trọng của giáo dục với sự phát triển lâu dài của đất nước. Chính sách ngoại giao của Chính phủ khi đó với tinh thần “muốn làm bạn với tất cả các nước” trên cơ sở tôn trọng độc lập, chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ mỗi quốc gia, vẫn tiếp tục được phát huy.
“Nhiều chính sách được nêu trong diễn văn đã được ấp ủ trong lực lượng kháng chiến năm 1945 từ kinh tế, giáo dục, văn hóa… đến nay vẫn tiếp tục được kế thừa một cách vững chắc. Điều đó thể hiện bản chất không thay đổi của chế độ dân chủ nhân dân suốt 80 năm qua là của dân, do dân, vì dân”, ông Cường nói.
Vũ Tuân