Đài tiếng nói Nam Bộ trong đình làng bên sông Trà Khúc

Nằm bên bờ bắc sông Trà Khúc, cách trung tâm tỉnh Quảng Ngãi 2 km về phía tây, di tích Đài Tiếng nói Nam Bộ trong đình làng Thọ Lộc là địa chỉ đỏ gắn với kháng chiến chống Pháp. Nếu Đài Tiếng nói Việt Nam là tiếng nói chính thức của Chính phủ, thì Đài Tiếng nói Nam Bộ được giao sứ mệnh đặc biệt: sẵn sàng thay thế Đài Quốc gia khi cần và đưa tiếng nói kháng chiến đến đồng bào miền Nam.

Theo tài liệu Trung tâm Thông tin tư liệu – Thông tấn xã Việt Nam, đài chính thức phát sóng ngày 20/7/1946 tại đình làng Thọ Lộc, xã Tịnh Hà, huyện Sơn Tịnh (nay là xã Sơn Tịnh) theo chỉ thị của cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng.

Bối cảnh ra đời của đài diễn ra trong tình thế khẩn cấp. Ngày 23/9/1945, chỉ ba tuần sau Tuyên ngôn Độc lập, quân Pháp nổ súng tái chiếm Sài Gòn – Gia Định. Ngày 26/9/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh gửi thư kêu gọi đồng bào Nam Bộ đứng lên, đồng thời điều cán bộ, tướng lĩnh vào miền Nam.

Bước vào cuộc kháng chiến, chiến trường được chia làm hai vùng rõ rệt: vùng tự do và vùng quân Pháp tạm chiếm. Quảng Ngãi khi đó thuộc vùng tự do Khu 5 – nơi đặt trụ sở làm việc của cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng, đại diện Chính phủ ở miền Nam Trung bộ.

Là đầu não kháng chiến, Khu 5 có trường học, bệnh viện, trường lục quân, và không thể thiếu đài phát thanh, để làm công tác tuyên truyền và binh vận. Vì thế trong tháng 7/1946, các kỹ sư và nhà báo giỏi được điều về làng Thọ Lộc để xây dựng cơ sở này.

Trong đó, giám đốc đầu tiên của Đài là nhà báo Nguyễn Văn Nguyễn, người từng làm thư ký tòa soạn báo L’Avant garde (Tiền Phong), hai lần bị thực dân Pháp đày ra Côn Đảo. Tham gia lãnh đạo và xây dựng đài còn có nhà cách mạng Huỳnh Văn Tiểng, ủy viên Ủy ban Kháng chiến miền Nam Việt Nam, trưởng ban Tuyên truyền; nhà báo Lý Văn Sáu (người phát ngôn của Chính phủ lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam tại Hội nghị Paris). Đội ngũ phóng viên, biên tập viên có: Tuyết Minh, Cẩm Ba, Minh Lý, Văn Tích, Văn Sơn, Cao Phước, Văn Hóa…

Ở buổi phát sóng đầu tiên ngày 20/7/1946, sau nhạc hiệu Thanh niên hành khúc, ông Phạm Văn Bạch – Chủ tịch Ủy ban Kháng chiến Hành chính Nam Bộ đã đọc lời hiệu triệu, tuyên bố sự ra đời của đài. Mỗi ngày 2 buổi sáng và tối, từ đình làng Thọ Lộc, các chương trình của đài phát lên với lời mở đầu: “Đây là Đài Tiếng nói Nam Bộ. Tiếng nói đau đớn. Tiếng nói căm hờn. Tiếng nói chiến đấu” đã đưa tiếng nói của cách mạng đến với đồng bào miền Nam.

Ban đầu, đài phát bằng tiếng Việt, sau đó thêm tiếng Pháp, nội dung gồm thời sự, tin chiến sự, âm nhạc, bình luận vạch trần âm mưu thực dân, kêu gọi đoàn kết kháng chiến. Điều đặc biệt, để thực hiện bản tin bằng tiếng Pháp, ông Phạm Văn Đồng đã kêu gọi viên quản đốc mỏ vàng Bồng Miêu – Quảng Nam người Pháp tên là Pôn-mét Ten nghe theo tiếng nói chính nghĩa, về làm phóng viên.

Ông Nguyễn Đình Oanh, nguyên Chủ tịch, Bí thư huyện Sơn Tịnh, người từng hỗ trợ việc xây dựng hồ sơ di tích quốc gia cho Đài, nhận định, việc xây dựng đài phát thanh ở đình làng Thọ Lộc, bên bờ sông Trà Khúc đã đảm bảo tính bất ngờ và an toàn.

“Đình vốn là nơi sinh hoạt văn hóa, tâm linh. Khi đặt tại đây, đài đã được ngụy trang kỹ và được người dân xung quanh bảo vệ vì đây cũng là quê hương của các vị tướng cách mạng. Tuy nhiên, trong thời gian này, địch cũng đánh bom những địa điểm gần đó”, ông Oanh nói.

Theo tư liệu của Bảo tàng Di sản các Nhà khoa học Việt Nam, cuối năm 1946, đề phòng địch tập kích, dội bom đánh phá, Đài Tiếng nói Nam bộ dời lên vùng Sơn Tân, huyện Sơn Hà cũ (sau sáp nhập thành xã Sơn Tây). Tại đây, Đài nhận nhiệm vụ thay thế Đài Tiếng nói Việt Nam từ ngày 7/10/1947 đến ngày 19/12/1947, khi Đài Tiếng nói Việt Nam di chuyển địa điểm.

Cũng trong thời gian này, Đài Tiếng nói Nam bộ lên thêm một làn sóng xưng danh là “Đài Tiếng nói Tháp Mười, tiếng nói lưu động của bưng biền (căn cứ) Nam bộ kháng chiến”. Hoạt động này khiến Chỉ huy quân Pháp ở Nam bộ phải mở nhiều đợt càn quét, truy lùng, nhưng không hề biết đài này lại nằm ở miền Trung, cách Sài Gòn 1.000 km.

Đầu năm 1948, Đài Tiếng nói Nam bộ chuyển vào miền núi tỉnh Bình Định, đổi tên là Đài Tiếng nói miền Nam, mật danh “Ban Tây Sơn”, trực thuộc Liên khu ủy 5 và Ủy ban Kháng chiến Hành chính miền Nam Trung Bộ. Thời gian này, nhà báo Lý Văn Sáu làm Phó giám đốc Đài Tiếng nói miền Nam.

Từ giữa năm 1953, sóng phát thanh của Đài Tiếng nói Việt Nam đã mạnh lên, Đài Tiếng nói Nam bộ kháng chiến và Đài Phát thanh Sài Gòn – Chợ Lớn đã có chương trình ổn định, nên Đài Tiếng nói miền Nam giảm dần hoạt động và đến khoảng cuối năm 1953 thì dừng hẳn.

Năm 1994, địa điểm phát sóng đầu tiên tại đình Thọ Lộc được công nhận Di tích lịch sử quốc gia. Đến năm 2014, Sở Văn hóa – Thể thao – Du lịch tỉnh Quảng Ngãi và UBND huyện Sơn Tịnh đã khánh thành bia di tích tại đây.

Nguyên Tổng Giám đốc Đài Tiếng nói Việt Nam khi đó nói rằng, với những người làm báo phát thanh, nghĩ về những đóng góp to lớn của Đài đối với 2 cuộc kháng chiến chống pháp và chống Mỹ, họ hoàn toàn có thể tự hào về “Một con đường Hồ Chí Minh trên làn sóng phát thanh”.

Ông Nguyễn Hoàng Hiệp, Bí thư Đảng ủy xã Sơn Tịnh, cho biết Di tích Đài Tiếng nói Nam Bộ có tính giáo dục truyền thống rất lớn, Đảng ủy xã xác định đây là điểm để giới thiệu, giáo dục truyền thống đối với thế hệ trẻ. Tuy nhiên, thời gian qua nơi đây chưa được đầu tư nhiều.

“Tôi mong di tích được đầu tư xứng đáng với tầm vóc, giá trị của Đài và gắn bó với người dân, nhất là các em học sinh”, ông Hiệp nói.

Ông Phan Văn Hòa, Phó Giám đốc Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch tỉnh Quảng Ngãi cho biết di tích do sở quản lý. Hiện nơi đây bị xuống cấp do thời tiết, thiên tai và chưa kịp thời tu bổ. “Thời gian đến, Sở sẽ tham mưu tỉnh xem xét và tiến hành trùng tu toàn diện nhằm bảo tồn, phát huy giá trị lịch sử của di tích này, làm địa chỉ đỏ giáo dục thế hệ trẻ”, ông Hòa nói.

Phạm Linh