Nền kinh tế Gig, với sự bùng nổ của các nền tảng giao hàng, trở thành điểm tựa việc làm khi nhà máy Trung Quốc giảm nhân sự do thương chiến.
Ngành sản xuất của Trung Quốc tăng trưởng chậm lại từ đầu quý II, theo báo cáo chỉ số nhà quản trị mua hàng (PMI) tháng 4 của S&P Global. Theo đó, đơn hàng xuất khẩu mới suy yếu và việc làm giảm trở lại sau khi mở rộng nhẹ trong tháng 3, đánh dấu tháng giảm thứ bảy trong tám tháng gần nhất.
Theo Ngân hàng Goldman Sachs, khoảng 16 triệu lao động Trung Quốc tham gia sản xuất hàng hóa xuất khẩu sang Mỹ. Do đó, khi thương mại ảnh hưởng bởi thuế quan 145% của ông Trump, việc làm sẽ bị đe dọa. Ngân hàng Nomura dự báo 5,7 triệu việc làm bị mất ngắn hạn và 15,8 triệu trong dài hạn khi cú sốc lan tỏa khắp nền kinh tế.
Bắc Kinh nhận ra điều này và bắt đầu có động thái để giảm thiểu tác động. Tại cuộc họp Bộ Chính trị ngày 25/4, giới chức nước này cam kết tăng hoàn thuế bảo hiểm thất nghiệp cho các doanh nghiệp bị ảnh hưởng bởi thuế quan.
Nhưng còn “vị cứu tinh” khác cho thị trường lao động nước này, theo Economist. Đó chính là “nền kinh tế Gig” khổng lồ, nơi người dân tham gia làm việc tự do, linh hoạt, thường dựa vào các nền tảng công nghệ như gọi xe, giao hàng.
Economist cho rằng thương chiến có thể tạo ra sự chuyển mình của nền kinh tế Gig, từ lĩnh vực bị nghi ngờ thành thị trường lao động trực tuyến lớn nhất thế giới được nhà nước chấp thuận.
Tài xế giao đồ ăn của Meituan tại Thượng Hải ngày 14/1/2024. Ảnh: Reuters
Bắc Kinh hiện chú ý đến kinh tế Gig vì nó quá lớn. Công đoàn của Trung Quốc ước tính có 84 triệu người phụ thuộc vào “các hình thức việc làm mới”, bao gồm giao hàng và gọi xe. Trong khi, Chính phủ nước này đưa ra con số đến 200 triệu “lao động linh hoạt”, gồm cả người làm tự do và lao động bán thời gian.
Cả hai con số này đều vượt xa 54 triệu việc làm tại các doanh nghiệp nhà nước ở thành thị, và chiếm một phần lớn trong lực lượng lao động 734 triệu người của Trung Quốc. Ví dụ, công ty giao hàng Meituan có 7,5 triệu tài xế giao hàng, chi trả tổng cộng khoảng 11 tỷ USD mỗi năm.
Ở tuổi 36, tài xế Wan kiếm được 10.000 nhân dân tệ (khoảng 1.375 USD) mỗi tháng từ công việc giao đồ ăn. Mỗi ngày ông lái xe khắp Bắc Kinh từ 6 giờ sáng đến 9 giờ tối. “Hiện từng xu đều quan trọng,” ông nói.
Hình ảnh các tài xế giao hàng đã trở nên phổ biến trong xã hội Trung Quốc. Bộ phim “Upstream” gần đây kể về một lập trình viên trung niên chuyển nghề thành tài xế giao hàng, đã đưa nghề này lên màn ảnh rộng.
Cùng với giải quyết việc làm, nền kinh tế Gig khổng lồ của nước này vẫn đang phát triển, bất chấp các va chạm thương mại và niềm tin tiêu dùng yếu kém kéo dài. Lực lượng lao động của Meituan đã tăng 41% so với năm 2021.
Vào tháng 3, ban lãnh đạo Meituan dự báo mức tăng trưởng tích cực cả giao đồ ăn và giao hàng thương mại điện tử. Doanh thu của công ty dự kiến tăng khoảng 15% mỗi năm đến năm 2027. Tương tự, số lượng giấy phép gọi xe tăng vọt từ 2,9 triệu năm 2020 lên 7,5 triệu năm 2024.
Giới chức càng thuận lợi hơn khi các nền tảng đang chạy đua tranh giành thị phần, gia tăng chiêu mộ tài xế khi tuyển dụng từ nhà máy yếu đi. Vừa gia nhập thị trường giao đồ ăn hôm 21/4, công ty thương mại điện tử JD tuyên bố sẽ tuyển thêm 100.000 tài xế mới trước cuối tháng 7.
Việc JD ra sức bơm khuyến mãi và tăng chi phí nhân công khiến giới đầu tư hoảng sợ, kéo giá cổ phiếu sụt giảm. Nhưng với nhà quản lý, điều họ cần chính là có thêm nhiều việc làm và một mạng lưới an sinh nhất định khi thương chiến rình rập.
Tác dụng “chữa bệnh” kỳ diệu của nền kinh tế Gig giúp các công ty công nghệ liên quan phục hồi vị thế trong mắt giới chức. Trong chiến dịch siết quản lý năm 2020, các nền tảng này từng bị lên án là “sự mở rộng vô trật tự của tư bản”. Lãnh đạo coi các công ty này như “lâu đài xây trên cát”, theo Tilly Zhang từ công ty tư vấn Gavekal Dragonomics. Nhưng giờ đây, Bắc Kinh đã nhận ra rằng việc làm, tiêu dùng và các doanh nghiệp gig tạo ra cũng rất quan trọng.
Theo Economist, hiện Bắc Kinh đã công khai ủng hộ nền kinh tế Gig như một tấm đệm chống sốc cho nền kinh tế. Ngày 17/2, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đã triệu tập một “đội hình tiên phong” khu vực tư nhân.
Bên cạnh các tập đoàn ôtô, điện tử, hàng loạt doanh nhân một thời từng phải lánh mình được ngồi vị trí trang trọng nhất. Hôm ấy, tại Đại lễ đường Nhân dân, Jack Ma (Alibaba) và Pony Ma (Tencent) – hai doanh nhân từng là tâm điểm của chiến dịch siết quản lý khu vực tư nhân cũng ngồi hàng đầu. Nhà sáng lập Meituan Vương Hưng ngồi hàng hai.
Trước đó, sự chuyển hướng quan tâm đến kinh tế Gig đã bắt đầu từ năm 2023, khi Thủ tướng Lý Cường ca ngợi vai trò “ngày càng nổi bật” của các công ty nền tảng gọi xe, giao hàng, thương mại điện tử trong kích cầu và tạo việc làm.
Tuy nhiên, thị trường lao động trong nền kinh tế Gig vẫn còn những điểm hạn chế. Tờ Yicai Global cho biết năm ngoái, tòa án Thượng Hải đã xử lý hơn 1.220 vụ tranh chấp lao động liên quan đến “các hình thức tuyển dụng mới”.
Điều này cho thấy luật lao động hiện hành thiếu các định nghĩa pháp lý rõ ràng cho nền kinh tế Gig, khiến người làm việc linh hoạt như tài xế giao hàng khó bảo vệ quyền lợi của mình, theo Jia Yu, Chánh án Tòa án Nhân dân cấp cao Thượng Hải.
Các vụ kiện giữa tài xế giao đồ ăn và nền tảng thường xuất phát từ các vấn đề như các nền tảng thường chiêu mộ tài xế qua một đơn vị trung gian để tránh trách nhiệm với người lao động. Phần lớn tài xế không ký hợp đồng lao động, số ít đóng bảo hiểm xã hội và nhiều người phải vật lộn để xác định mối quan hệ lao động của họ. Ngoài ra, còn những tranh cãi về tính minh bạch của cơ cấu hoa hồng.
Theo ông Yin, luật lao động của Trung Quốc chủ yếu được thiết kế để phục vụ cho những người lao động có hợp đồng truyền thống, khiến việc giải quyết các đặc điểm và nhu cầu của người lao động trong nền kinh tế này trở nên khó khăn.
Bằng việc ủng hộ nền kinh tế Gig, Bắc Kinh đang khuyến khích các công ty theo hình thức này phát triển hệ thống an sinh nhằm giải quyết vấn đề. Tháng 2 vừa qua, JD đã cung cấp bảo hiểm xã hội cho tài xế của mình. Meituan cũng cho biết sẽ “từng bước” triển khai bảo hiểm xã hội cho tài xế, bắt đầu từ chương trình thí điểm vào quý II/2025.
Mong muốn ghi điểm với chính phủ, các công ty còn đầu tư vào trạm nghỉ, bữa ăn và trợ cấp cho tài xế “để chính phủ nhìn thấy”, theo lời một nhà kinh tế. Tuy nhiên, câu hỏi lớn là ai sẽ trả phí cho hệ thống an sinh mà các công ty thuộc lĩnh vực này đang triển khai. Lương hưu và bảo hiểm y tế nếu bị trừ trực tiếp hoặc gián tiếp từ thu nhập tài xế thì không còn hấp dẫn nữa.
JD khẳng định sẽ chịu trách nhiệm chi trả toàn bộ khoản bảo hiểm xã hội, bao gồm phần công ty phải đóng và phần lẽ ra người lao động tự đóng, vào hệ thống bảo hiểm nhà nước. Nhưng hoài nghi vẫn không dứt. Nhiều tài xế khi được hỏi về chương trình nói “lông vẫn lấy từ lưng cừu mà ra”, ý nói chẳng có gì miễn phí.
Tại thành phố Tuyền Châu, nơi Meituan mới triển khai chương trình thí điểm hoàn lại một nửa phí đóng lương hưu cho tài xế đủ điều kiện, Lai (30 tuổi) nói không quan tâm. “Khi chúng tôi già đi, lực lượng lao động sẽ còn ít hơn, và khoản đóng bảo hiểm xã hội khi đó không đủ để sống”, anh nói.
Các nhà kinh tế cho rằng nếu gánh nặng xã hội đặt lên vai các công ty Gig quá lớn, họ có thể không trụ nổi về tài chính, cũng là lý do khiến giá cổ phiếu đang lao dốc. Vì vậy, nhà nước nên bảo vệ tính linh hoạt của người lao động Gig và xem xét hỗ trợ tài chính gián tiếp cho họ.
Các công việc như tài xế giao hàng còn được mô tả là nặng nhọc, tiếng Trung gọi là “guodu”. Trả lời phỏng vấn của Reuters tại Thượng Hải vào tháng 8/2024, một tài xế họ Lin (37 tuổi) nói đây” không phải là ngành dành cho người bình thường”. “Bạn phải chạy đua với thời gian. Đôi khi trong một hoặc hai phút cuối trước khi đơn hàng quá hạn, bạn phải chạy đua với mạng sống của mình”, ông nói.
Về lâu dài, công nghệ cũng là mối đe dọa đối với khả năng tạo việc làm của nền kinh tế Gig. Meituan đang tiên phong sử dụng phương tiện tự hành và máy bay không người lái để giao hàng. Công ty cho biết đã hoàn thành lần lượt 4,9 triệu và 1,45 triệu đơn hàng bằng các phương tiện này.
Dù sao đến nay, kinh tế Gig vẫn là ví dụ cho thấy cuộc chiến thương mại đang buộc các nhà lãnh đạo Trung Quốc thích nghi, theo Economist. Họ có thể mơ về đội ngũ công nhân công nghệ cao sản xuất chip bán dẫn. Nhưng đồng thời họ còn sở hữu một “đội quân công nghệ thấp” đang lao vun vút trên những chiếc xe tay ga để giao đồ ăn cho người tiêu dùng. Chính điều đó giúp nền kinh tế tiếp tục vận hành.
Sau một năm giao hàng, tài xế Lai tại Tuyền Châu nói rằng sẽ đầu quân cho xưởng sản xuất của người thân ở Nghĩa Ô để bán hàng trên Amazon. Anh đoán thương chiến sắp kết thúc. Nhưng nếu sai, anh sẽ quay trở lại làm tài xế.
Phiên An (theo Economist, Yicai, Reuters)