Phó chủ tịch Hội Truyền thông số Lê Nghiêm cho rằng Luật Báo chí sửa đổi cần xác lập cơ chế để các tòa soạn hoạt động như doanh nghiệp công ích đặc biệt, có quyền kinh doanh dịch vụ thông tin, xuất bản và tự chủ tài chính bền vững.
Góp ý cho dự án Luật Báo chí sửa đổi, nhà báo Lê Nghiêm, Phó chủ tịch Hội Truyền thông số Việt Nam – nguyên Cục trưởng Cục Thông tin đối ngoại (Bộ Thông tin và Truyền thông cũ), nhận định trong bối cảnh truyền thông toàn cầu thay đổi mạnh mẽ, mạng xã hội bùng nổ và thói quen tiếp nhận thông tin của công chúng chuyển dịch nhanh, báo chí Việt Nam đang đứng trước “ngã rẽ lịch sử”.
Ông cho rằng việc sửa đổi Luật Báo chí 2016 không nên chỉ mang tính kỹ thuật, mà cần được xem như một bước ngoặt tư duy chiến lược. “Tư duy sửa luật không nên manh mún, chỉ chỉnh những điều không còn phù hợp, mà phải coi đây là cơ hội lớn để đột phá – giống như cách các tập đoàn công nghệ toàn cầu đã tái định hình thế giới truyền thông”, ông nói.
Luật Báo chí sửa đổi cần thể hiện tầm nhìn dài hạn, tương xứng với định hướng chính sách mà Đảng và Nhà nước đã đặt ra. Luật mới không chỉ bảo vệ quyền tự do báo chí trong khuôn khổ pháp luật, mà còn tạo nền tảng cho nền báo chí hiện đại, nhân văn, có khả năng tự thích ứng với xu thế toàn cầu.
Ông nhấn mạnh báo chí là thiết chế trung tâm trong đời sống chính trị – xã hội, vừa là phương tiện truyền thông, vừa là diễn đàn dân chủ và công cụ giám sát xã hội. Báo chí không chỉ là công cụ tuyên truyền, mà còn là cầu nối giữa Nhà nước và nhân dân, nơi người dân nói lên tiếng nói của mình.
Nhà báo Lê Nghiêm, Phó chủ tịch Hội Truyền thông số Việt Nam – nguyên Cục trưởng Cục Thông tin đối ngoại (Bộ Thông tin và Truyền thông cũ). Ảnh: NVCC
Cải cách cơ chế tài chính để báo chí tự chủ
Một trong những điểm được ông Lê Nghiêm đặc biệt quan tâm là cải cách mô hình tài chính báo chí, coi đây là điều kiện tiên quyết để đạt được tính độc lập và chuyên nghiệp. Ông chỉ rõ nhiều cơ quan báo chí hiện nay sống chủ yếu bằng ngân sách nhà nước và mô hình này không bền vững.
Theo ông, Nhà nước cần chuyển đổi mô hình quản trị tài chính báo chí – từ đơn vị sự nghiệp phụ thuộc ngân sách sang đơn vị công lập đặc biệt hoạt động theo cơ chế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Báo chí phải được coi là doanh nghiệp công ích đặc biệt, có quyền kinh doanh dịch vụ thông tin, xuất bản, đào tạo và các hoạt động hợp pháp khác để tự nuôi sống mình.
Bên cạnh đó, Nhà nước nên thiết lập cơ chế ưu đãi thuế tương tự doanh nghiệp công ích hoặc tổ chức xã hội có nhiệm vụ chính trị – xã hội đặc biệt. Cơ chế “đặt hàng công ích” cần được luật hóa để các tòa soạn có nguồn kinh phí ổn định, minh bạch khi thực hiện nhiệm vụ truyền thông chính sách, truyền thông phát triển và giáo dục công dân, thay vì cơ chế “xin – cho”.
Theo ông Lê Nghiêm, truyền thông chính sách là một trụ cột quan trọng trong cơ chế tài chính báo chí. Báo chí phải được trao vai trò chủ động trong quá trình phổ biến, phản biện và tham gia xây dựng chính sách. Muốn vậy, chính quyền cần coi báo chí là “đối tác chiến lược”, có cơ chế phối hợp rõ ràng giữa các bộ, ngành, địa phương với cơ quan báo chí, xây dựng lịch trình truyền thông chính sách ngay từ khâu dự thảo, thay vì chờ đến khi văn bản được ban hành.
Nhà nước cũng cần ràng buộc trách nhiệm truyền thông chính sách, coi đây là phần bắt buộc trong quy trình xây dựng và đánh giá tác động chính sách. Báo chí không chỉ tuyên truyền một chiều mà còn phải phản biện, ghi nhận ý kiến nhân dân, phân tích tác động và đề xuất điều chỉnh hợp lý. “Khi người dân được tham gia góp ý từ sớm, chính sách sẽ thuyết phục hơn, khả thi hơn và củng cố niềm tin xã hội”, ông nói.
“Chỉ khi sống được bằng thị trường, báo chí mới có thể phát triển khỏe mạnh. Khách hàng phải là người nuôi sống báo chí, thay vì ngân sách nhà nước”, ông nhấn mạnh.
Cần chế tài xử lý người vi phạm nghĩa vụ phát ngôn báo chí
Theo ông Lê Nghiêm, một trong những điểm nghẽn lớn nhất hiện nay là quyền tiếp cận thông tin của báo chí chưa được đảm bảo thực chất. Dù Luật Báo chí và Luật Tiếp cận thông tin đã quy định, song nhiều cơ quan công quyền vẫn né tránh, chậm cung cấp hoặc coi thông tin là tài sản riêng.
Ông nhấn mạnh thông tin do cơ quan nhà nước nắm giữ không phải tài sản riêng, mà là tài sản xã hội, nguồn lực xã hội. Vì vậy, Luật Báo chí sửa đổi cần bổ sung chế tài cụ thể để xử lý các cán bộ, cơ quan vi phạm nghĩa vụ phát ngôn và cung cấp thông tin, đồng thời xây dựng cơ chế giám sát độc lập để bảo vệ quyền tác nghiệp của báo chí.
“Trừ thông tin mật, các cơ quan nhà nước phải công khai và cung cấp thông tin cho báo chí. Luật Báo chí sửa đổi cần bổ sung các quy định để khắc phục điểm nghẽn này”, ông nói.
Ông cũng lưu ý tới sự nhầm lẫn trong cách hiểu “tôn chỉ, mục đích”. Khái niệm này ban đầu thể hiện sứ mệnh chính trị của cơ quan báo chí, nhưng hiện nay lại bị lạm dụng như công cụ quản lý, hạn chế quyền tiếp cận thông tin. “Điều đó là sai về bản chất”, ông nói và đề nghị Luật mới cần minh định lại khái niệm này, để bảo đảm báo chí vừa thực hiện đúng định hướng chính trị, vừa có quyền năng xã hội cần thiết trong giám sát, phản biện và truyền thông hai chiều.
Mở kênh tiếp nhận và phản hồi ý kiến công dân
Ông Lê Nghiêm cũng đề xuất phục hồi và phát huy chức năng “diễn đàn của nhân dân”. Nội dung này đã được ghi rõ trong Luật Báo chí nhưng chưa được thể hiện mạnh mẽ trong thực tiễn. Do đó luật sửa đổi cần có ràng buộc pháp lý cụ thể, yêu cầu mỗi tòa soạn phải có kênh tiếp nhận và phản hồi ý kiến công dân. Đồng thời, mỗi cơ quan báo chí cần phát triển các chuyên mục thường trực như “Tiếng nói nhân dân”, “Diễn đàn công dân”, “Phản hồi chính sách”.
Ông đề xuất thúc đẩy báo chí dữ liệu cộng đồng, cho phép người dân cung cấp thông tin, bằng chứng, hình ảnh từ cơ sở để hình thành nội dung báo chí từ thực tiễn đời sống. “Khi người dân có thể trực tiếp tham gia vào quá trình làm báo, báo chí sẽ thực sự là diễn đàn công bằng, khách quan và gần gũi với công chúng”, ông nói.
Ngoài ra, luật cần có chính sách phát triển báo chí tương tác số, với các hình thức mới như livestream đối thoại, bản đồ phản ánh địa phương, diễn đàn chatbot, podcast hoặc nền tảng phản ánh đa phương tiện. Chính sự tương tác ấy sẽ giúp báo chí lấy lại độc giả, đặc biệt là thế hệ trẻ đang ngày càng rời xa báo chí chính thống.
Nhà báo Lê Nghiêm khẳng định chính sách báo chí phải là sự kết hợp giữa quản lý và tạo điều kiện phát triển. Nền báo chí tương lai cần được định hình trên 5 nguyên tắc cốt lõi của nghề báo toàn cầu là sự thật, độc lập, công bằng, nhân đạo và trách nhiệm giải trình. “Chỉ như vậy báo chí mới thực sự trở thành lá chắn tư tưởng, nền tảng văn hóa và công cụ kiến tạo xã hội bền vững trong kỷ nguyên số”, ông .
Sơn Hà