Ngân 98 lợi dụng hình thức “hàng tặng kèm” để tiêu thụ thêm một loại sản phẩm khác mang tên “viên rau củ collagen” nhưng không được cấp phép – Ảnh: Công an cung cấp
Mới đây vụ việc DJ Ngân 98 bị bắt vì sản xuất, buôn bán hàng giả là thực phẩm gây xôn xao dư luận.
Câu chuyện tưởng như riêng tư của giới showbiz lại phơi bày một mảng tối quen thuộc thị trường thực phẩm chức năng đang được hợp pháp hóa bằng… thủ tục.
Hàng trăm sản phẩm “viên rau củ collagen”, “siêu detox giảm cân”, “tăng nội tiết” từng được Ngân 98 quảng cáo rầm rộ đều không hề được cấp phép lưu hành. Trên giấy tờ, chúng chỉ là thực phẩm bảo vệ sức khỏe. Nhưng cách bán, cách nói và cả cách tin của người tiêu dùng đã biến chúng thành thuốc chữa bách bệnh.
Hợp pháp trên giấy nhưng bất hợp pháp ngoài đời
Đây không phải vụ đầu tiên. Năm 2023, Cục An toàn thực phẩm từng xử phạt một doanh nghiệp ở Hà Nội vì sản xuất trà giảm cân siêu tốc có chứa sibutramine là chất cấm gây rối loạn tim mạch.
Và đến đầu năm 2025, hai gương mặt nổi tiếng trên mạng xã hội là Quang Linh Vlogs và Hằng Du Mục cũng bị phạt tổng cộng 140 triệu đồng vì quảng cáo sai sự thật về sản phẩm kẹo rau củ Kera, gây hiểu lầm cho người tiêu dùng về công dụng và chất lượng.
Mỗi vụ một kiểu nhưng đều có mẫu số chung là sản phẩm hợp pháp trên giấy nhưng bất hợp pháp ngoài đời.
Tôi từng thấy một lọ thuốc in nhãn “hỗ trợ điều trị xương khớp” nhưng đoạn quảng cáo lại nói “uống 10 ngày hết đau”. Phía dưới là dòng chữ nhỏ xíu “Sản phẩm này không phải là thuốc”. Thật trớ trêu vì chính dòng cảnh báo đó trở thành tấm bùa hộ mệnh để người ta lách luật. Một sự hợp pháp hóa bằng câu chữ.
Theo Điều 2 Luật An toàn thực phẩm 2010, thực phẩm chức năng là thực phẩm dùng để hỗ trợ chức năng của cơ thể con người, tạo cho cơ thể tình trạng thoải mái, tăng sức đề kháng, giảm bớt nguy cơ mắc bệnh, bao gồm thực phẩm bổ sung, thực phẩm bảo vệ sức khỏe, thực phẩm dinh dưỡng y học.
Nghĩa là nó không thay thế thuốc chữa bệnh, không được tuyên bố tác dụng điều trị. Nhưng ranh giới giữa hỗ trợ và điều trị lại quá mong manh. Một chữ giúp hay hỗ trợ là đủ để hợp thức hóa nội dung quảng cáo.
Doanh nghiệp chỉ cần tự công bố sản phẩm, nộp mẫu kiểm nghiệm và giấy tờ đủ điều kiện an toàn. Nhà nước không thử lại từng lô hàng, không kiểm chứng hiệu quả thực tế. Hồ sơ đẹp thì được phép lưu hành. Còn hàng thật nếu khác đi thì phải chờ hậu kiểm, mà hậu kiểm thì yếu và chậm. Khi cơ quan chức năng phát hiện ra, hàng đã được bán khắp nơi, nạn nhân đã tin và mua.
Đây là cái bẫy của thủ tục. Bởi khi quy trình pháp lý thiên về hình thức, kẻ gian lại càng có cơ hội núp bóng. Một doanh nghiệp chỉ cần thuê phòng thí nghiệm tư nhân kiểm nghiệm mẫu “chuẩn”, gửi hồ sơ xin cấp phép. Sau đó, dây chuyền sản xuất thật có thể pha thêm phụ gia, chất bảo quản, thậm chí cả dược chất bị cấm.
Luật Quảng cáo 2012 cấm quảng cáo gây hiểu lầm về tác dụng của sản phẩm. Nhưng trong thực tế, việc kiểm soát nội dung trên mạng gần như không xuể.
Các KOL, streamer, hotgirl bán hàng thi nhau gắn nhãn review thật, trải nghiệm cá nhân, chia sẻ bí quyết. Khi bị truy, họ nói chỉ giới thiệu chứ không quảng cáo. Còn doanh nghiệp thì bảo không thuê.
Chính sự lỏng lẻo trong định nghĩa quảng cáo đang khiến luật trở nên vô hiệu. Nếu một người được trả tiền để nói về công dụng sản phẩm thì đó là quảng cáo dù họ có dùng chữ trải nghiệm hay gợi ý. Nếu thông tin ấy làm người tiêu dùng tin nhầm đây là thuốc thì đó là gian dối thương mại, không phải sai sót ngôn từ.
Cần thay đổi cách tiếp cận
Chúng ta đã có Nghị định 15/2018/NĐ-CP cho phép doanh nghiệp tự công bố sản phẩm. Về lý thuyết đó là bước tiến để giảm thủ tục. Nhưng trong thực tế, tự công bố đang trở thành cánh cửa cho hàng loạt sản phẩm dỏm chui lọt. Cơ quan quản lý chỉ kiểm tra khi có phản ánh hoặc sự cố nên phần lớn sai phạm chỉ bị phát hiện sau khi đã gây hại.
Nghị định 115/2018/NĐ-CP quy định mức phạt cao nhất với hành vi sản xuất, kinh doanh thực phẩm bảo vệ sức khỏe không đạt chất lượng là 200 triệu đồng. Nhưng với doanh thu hàng chục tỉ, đó chẳng khác gì tiền lẻ.
Ngân đã lợi dụng hình thức “hàng tặng kèm” để tiêu thụ thêm một loại sản phẩm khác mang tên “viên rau củ collagen” cùng các X3 – X7 – X1000 – Ảnh chụp màn hình
Cũng phải nói thẳng, chính người tiêu dùng đang bị dẫn dắt bởi niềm tin mù quáng. Người ta tin vào hình ảnh hotgirl xinh đẹp, bác sĩ áo blouse, bà mẹ trẻ đã khỏi bệnh hơn là giấy kiểm định. Sức khỏe là thứ con người dễ yếu lòng nhất.
Bán hàng dỏm dưới danh nghĩa thực phẩm chức năng vừa không phải đăng ký như thuốc, vừa tránh tội sản xuất, buôn bán hàng giả là thuốc chữa bệnh, thuốc phòng bệnh theo Điều 194 Bộ luật Hình sự 2015.
Đã đến lúc các cơ quan quản lý cần thay đổi cách tiếp cận. Đừng chỉ xử lý phần ngọn qua việc phạt người nổi tiếng hay gỡ quảng cáo. Phải siết từ gốc bằng quy định rõ những từ ngữ bị cấm dùng trong quảng cáo thực phẩm bảo vệ sức khỏe, buộc mọi nội dung quảng cáo phải gắn mã xác nhận, xử lý trách nhiệm KOL, agency, sàn thương mại điện tử nếu thông tin sai lệch. Nếu một clip livestream bán hàng sai sự thật, nền tảng phải bị phạt ngang mức với doanh nghiệp.
Ngoài ra cần tăng quyền cho người tiêu dùng. Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng 2023 đã mở cơ chế khởi kiện tập thể, cho phép nhóm người bị thiệt hại yêu cầu bồi thường. Nhưng để luật sống được cần hướng dẫn cụ thể và hỗ trợ pháp lý thực chất. Không thể bắt người dân tự đi chứng minh rằng họ bị hại bởi một viên thực phẩm chức năng.
Tại các nước châu Âu, doanh nghiệp chỉ được phép ghi công dụng liên quan sức khỏe khi cơ quan EFSA thẩm định khoa học nghiêm ngặt và chấp thuận.
Ở Mỹ, FDA bắt buộc in câu cảnh báo “Những tuyên bố này chưa được FDA thẩm định” với cỡ chữ dễ đọc. Còn ở ta, dòng “Sản phẩm này không phải là thuốc” bé tí, nhiều khi phải soi kính lúp mới thấy. Đó là kiểu minh bạch nửa vời đủ để hợp thức thủ tục, không đủ để bảo vệ người dùng.
Nói cho công bằng không ai cấm con người kinh doanh sức khỏe. Nhưng sức khỏe không phải thứ để buôn bằng chiêu lách luật. Khi một sản phẩm độc hại vẫn hợp pháp, thì lỗi không chỉ ở người bán, mà còn vì sự dung túng cho việc hợp pháp hóa sai lệch.