Ông Nguyễn Hòa Bình hay còn gọi là Shark Bình – Ảnh: T.L.
Nhân ngày Doanh nhân Việt Nam 13-10, nhìn lại những ồn ào quanh một vài gương mặt từng xuất hiện ở thương vụ bạc tỉ (Shark Tank Vietnam) không phải để kết tội ai, mà để nhận diện đường biên mong manh giữa khởi nghiệp, đầu tư và pháp lý.
Sai lầm trong kinh doanh là bình thường, điều bất thường là để sai lầm leo thang thành hồ sơ hình sự.
Một quỹ đạo lặp lại
Ánh đèn sân khấu thường dừng lại ở cú bắt tay. Thị trường thì không. Sau ánh đèn là hợp đồng, là thuế, là dữ liệu. Khi một “shark” hay một mắt xích trong hệ sinh thái bước ra khỏi truyền hình để đối diện với điều tra, truy tố hay xác minh, câu hỏi thực sự hiện ra: mất tiền có thể gỡ, còn mất uy tín thì gỡ bằng gì?
Các lát cắt gần đây cho thấy một quỹ đạo lặp lại. Trường hợp liên quan ông Nguyễn Ngọc Thủy (Egroup, Apax English) bắt đầu từ các cam kết thương mại. Sau đó mở rộng điều tra nhiều cá nhân trong hệ sinh thái với những tội danh bị xem xét như lừa đảo chiếm đoạt tài sản, đưa và nhận hối lộ.
Với hệ sinh thái NextTech, AntEx liên quan ông Nguyễn Hòa Bình, từ phản ánh của nhà đầu tư về token mất giá mạnh và đổi tên dự án, Công an Hà Nội đã tiếp nhận để xác minh.
Thị trường hay nhầm lẫn uy tín là niềm tin cá nhân vào nhà sáng lập. Pháp luật thì coi uy tín là một nghĩa vụ có thể kiểm chứng. Nghĩa vụ ấy không nằm ở poster truyền thông, mà nằm trong hợp đồng, sổ sách, thuế, công bố rủi ro và cơ chế bồi thường.
Khung pháp lý hiện hành đã có những “điểm tựa cứng”, đó là Luật Quản lý thuế 2019 buộc kê khai trung thực, đầy đủ, đúng hạn; Luật Kế toán 2015 và chuẩn mực kế toán buộc lập, trình bày báo cáo đúng quy định, có thể chuyển hóa thành trách nhiệm hình sự nếu gây hậu quả nghiêm trọng; Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng 2023 và Nghị định về nhãn hàng hóa yêu cầu trung thực về xuất xứ; Luật Giao dịch điện tử 2023 cùng Nghị định 13/2023 về bảo vệ dữ liệu cá nhân ràng buộc việc xử lý dữ liệu đúng mục đích, có sự đồng ý, lưu vết và cơ chế giải trình.
Nói cách khác đã thu tiền là phát sinh nghĩa vụ thuế; đã xử lý dữ liệu là ràng buộc nghĩa vụ bảo vệ dữ liệu; đã có giao dịch là có hợp đồng và trách nhiệm dân sự.
Ba lỗ hổng kiểm soát đan cài vào nhau
Điểm chung của nhiều thương vụ vướng vòng lao lý thường xuất phát từ ba lỗ hổng kiểm soát đan cài vào nhau.
Ở tầng pháp lý, hợp đồng nhìn thì “đẹp” nhưng khó thi hành. Điều khoản quản trị rủi ro chỉ dừng ở khẩu hiệu. Cơ chế bồi thường thiếu nguồn chi trả. Mỗi thay đổi lớn lại không có phụ lục, thông báo hay hồ sơ kỹ thuật đi kèm.
Ở tầng tài chính, dòng tiền dự án lẫn vào dòng tiền cá nhân hoặc giữa các pháp nhân có mối quan hệ “anh em”, không có tài khoản ký quỹ, tách biệt với điều kiện giải ngân rõ ràng. Trong khi đây là chuẩn tối thiểu của các lĩnh vực rủi ro cao.
Ở tầng vận hành và dữ liệu, chứng từ nhập-xuất-tồn bị đứt mạch, log hệ thống thiếu vắng, quyền can thiệp vào hợp đồng thông minh không được công bố và chủ sở hữu hưởng lợi cuối cùng không rõ ràng.
Khi ba điểm yếu này chồng lên nhau, chỉ một cú sốc truyền thông cũng đủ biến thành rủi ro pháp lý.
Bài học cho nhà đầu tư và start-up không phải là né rủi ro bằng cách không đầu tư vì đầu tư luôn chứa rủi ro mà là học cách kiểm soát nó. Mọi cam kết lợi nhuận phải gắn với nguồn tiền bảo chứng qua tài khoản ký quỹ hoặc tài khoản tách biệt. Tuyệt đối không lấy tiền mới trả hứa hẹn cũ.
Với hàng hóa Việt Nam, câu trả lời nằm ở hệ thống nhãn mác, hồ sơ chuỗi cung ứng và kiểm soát nội bộ chứ không ở cảm hứng truyền thông. Khi gọi vốn hay thiết kế tokenomics (mô hình kinh tế vận hành của đồng tiền số), cần tách bạch tài khoản dự án, công bố rõ cơ chế giải ngân.
Mọi thay đổi lớn về token, nền tảng hoặc mô hình chia sẻ doanh thu phải được chốt bằng mốc giờ, nhật ký hệ thống và có xác nhận độc lập. Dữ liệu người dùng chỉ được xử lý khi có căn cứ pháp lý, có nhật ký và cơ chế rút lại sự đồng ý. Mọi chỉnh sửa chính sách phải thông báo sớm, ngắn gọn và dễ hiểu.
Cách tiếp cận nên là kỹ thuật và pháp lý song hành. Ở tầng kỹ thuật, nền tảng cần chuẩn hóa hiển thị giá, phí, điều kiện đổi trả và cảnh báo rủi ro ngay trước khi người dùng bấm “chấp nhận”. Mọi thay đổi phải có dấu vết theo mốc giờ.
Với ngành rủi ro cao cần áp dụng tài khoản ký quỹ để bảo đảm an toàn dòng tiền. Ở tầng pháp lý việc củng cố nghĩa vụ công bố thông tin, tổ chức kênh giải quyết tranh chấp trực tuyến có thời hạn, gắn trách nhiệm của người đại diện theo pháp luật với chất lượng kiểm soát nội bộ theo Luật Doanh nghiệp 2020 và nâng cao vai trò Ủy ban kiểm toán thuộc Hội đồng quản trị ở doanh nghiệp niêm yết.
Truyền hình có thể cắt dựng cho hấp dẫn nhưng thị trường chỉ tin vào hợp đồng khả thi, dòng tiền tách bạch, dữ liệu kiểm chứng được và trách nhiệm có người đứng tên.
“Shark” không sai vì dám mạo hiểm bởi đó là bản chất của đầu tư. Sai là khi cảm hứng chạy nhanh hơn kiểm soát, khi đổi tên, đổi nhãn, đổi cấu trúc đi trước sổ sách, khi PR thay thế kiểm toán. Mất niềm tin rồi, con đường quay lại luôn có nhưng dài và dốc.
Bài học đáng nhớ nhất từ những thương vụ dính lao lý là đừng hứa điều mình không kiểm soát. Ánh đèn sân khấu có thể bớt chói nhưng giá trị doanh nghiệp sẽ bền và đó mới là “thương vụ đời người” đáng theo đuổi.