Một logo quảng cáo cờ bạc (cá độ bóng đá, đá gà…) ở một quán ăn tại Đắk Lắk – Ảnh: NGUYỄN HOÀNG
Thời gian gần đây, đi dọc quốc lộ hay ghé vào một quán ăn, quán cà phê bất kỳ, không khó bắt gặp những chiếc dù che nắng in kín logo, mã QR, ký hiệu lạ mắt dẫn về các trang cá cược, cờ bạc trực tuyến.
Thậm chí hộp khăn giấy, ống đũa, bảng menu cũng biến thành nơi quảng cáo cho dịch vụ bị cấm kinh doanh này. Những mảnh ghép nhỏ ấy khi đặt cạnh nhau mới thấy toàn cảnh quảng cáo cá cược, cờ bạc trực tuyến đã len vào không gian sống của chúng ta một cách có chủ đích.
Vì sao quảng cáo cờ bạc vẫn ung dung chiếm lĩnh không gian công cộng?
Pháp luật đã cấm quảng cáo cho dịch vụ bị cấm kinh doanh, vì sao quảng cáo cờ bạc vẫn ung dung chiếm lĩnh không gian công cộng và cả những sản phẩm văn hóa đại chúng như MV ca nhạc? Từ cơ quan quản lý đến chủ cửa hàng, nghệ sĩ, nền tảng số, cá nhân sử dụng mạng bằng cách nào để bảo vệ không gian an toàn cho trẻ em, cho người lao động, cho cộng đồng trước tệ nạn?
Mới đây một đường dây đánh bạc 88.000 tỉ đồng bằng tiền số bị đưa ra xét xử ở TP.HCM, ta thấy mặt chìm của tảng băng khi công nghệ cho phép mở rộng quy mô cực nhanh còn quảng cáo chính là cái bẫy hiệu quả nhất.
Gốc rễ vấn nạn không phải là chưa có luật. Luật Quảng cáo đã cấm quảng cáo hàng hóa, dịch vụ bị cấm kinh doanh. Cá độ, cờ bạc trái phép đương nhiên thuộc nhóm đó.
Hành vi tổ chức đánh bạc, gá bạc đã có tội danh trong Bộ luật Hình sự. Khung xử phạt hành chính lẫn biện pháp khắc phục với quảng cáo trái phép đã được Nghị định 38/2021/NĐ-CP quy định khá cụ thể.
Vấn đề nằm ở chỗ quảng cáo ngày nay không còn là bảng hiệu treo dọc đường mà vô cùng đa dạng từ ngoài trời, trong cửa hàng, trên nền tảng số, trong nội dung văn hóa giải trí…
Nếu ta chỉ dỡ vài tấm bảng hiệu, phạt một vài chủ quán nhưng để lọt kênh phát tán chính trên nền tảng số và chu trình thanh toán trung gian thì con thạch sùng đứt đuôi rồi mọc lại ngay.
Hiện nay đang tồn tại ba bất cập. Một, tưởng gỡ là xong. Gỡ ô dù, bảng hiệu chỉ xử phần ngọn trong khi mồi nhử nằm ở mã QR và đường dẫn (link). Không chặn nguồn phát tán trên nền tảng số thì hôm nay dọn chỗ này, mai lại mọc chỗ khác.
Hai, mức xử phạt quá nhẹ. Mức phạt thấp hơn lợi nhuận khiến bên vi phạm xem nộp phạt như chi phí kinh doanh để quảng cáo trá hình tiếp tục tái diễn.
Ba, dồn lỗi cho người nổ tiếng. Cách nhìn này bỏ quên trách nhiệm hệ thống từ khâu duyệt nội dung MV trước khi phát hành, hậu kiểm trên nền tảng và quy tắc an toàn thương hiệu ràng buộc nhà sản xuất lẫn đơn vị phát hành.
So với nhiều nước, Việt Nam chưa tận dụng đủ công cụ kiểm soát chuỗi quảng cáo trong kỷ nguyên số. Các nền tảng lớn ở EU buộc phải gỡ nội dung phi pháp nhanh chóng, minh bạch thuật toán phân phối, mở API (giao diện lập trình ứng dụng) dữ liệu cho cơ quan chức năng và nhà nghiên cứu theo các nghĩa vụ kiểu DSA (Digital Services Act – Quy định Dịch vụ số của Liên minh châu Âu).
Nhiều nước chặn thanh toán đến và đi từ website cờ bạc không phép qua danh sách đen. Yêu cầu nhà phát hành ứng dụng chặn từ khóa quảng bá, siết KYC (Know Your Customer – biết khách hàng của bạn) với ví điện tử để triệt đường đi của dòng tiền.
Cần một cơ chế đồng bộ từ dữ liệu, nền tảng, thanh toán và trách nhiệm trung gian
Việt Nam đang có các tiền đề về an ninh mạng và viễn thông nhưng để hữu hiệu trước quảng cáo cờ bạc, ta cần một cơ chế đồng bộ từ dữ liệu, nền tảng, thanh toán và trách nhiệm trung gian.
Ở phương diện chính sách, giải pháp nên bắt đầu bằng một bản đồ hóa hệ sinh thái quảng cáo xác định rõ vai trò pháp lý từ người cho thuê vị trí quảng cáo, đơn vị phát hành quảng cáo, đại lý quảng cáo, KOL, nghệ sĩ, nền tảng số, nhà cung cấp thanh toán.
Đồng thời gắn trách nhiệm kiểm tra điều kiện quảng cáo và nghĩa vụ biết khách hàng quảng cáo (KYA – Know Your Advertiser – hiểu rõ đối tượng của bạn) tương tự KYC trong tài chính. Thiết lập cơ chế thông báo, gỡ bỏ, chặn tái xuất hiện có thời hạn rõ ràng và chế tài lũy tiến nếu tái phạm.
Khuôn khổ pháp luật đã quy định rõ quyền, nghĩa vụ của bên phát hành và bên cho thuê vị trí nhưng còn thiếu hướng dẫn tác nghiệp cho cấp cơ sở khi gặp logo, mã QR đáng ngờ thì phải có quy trình chuẩn để đối chiếu, lập biên bản, tháo dỡ, chuyển tin báo kèm ảnh, tọa độ và lưu chứng cứ số.
Ở khâu thực thi, cần một chiến dịch liên ngành làm sạch quảng cáo trá hình với ba mũi nhọn:
(1) Chặn dòng tiền, giám sát và khóa các giao dịch đi và đến cổng thanh toán, ví điện tử, tài khoản liên quan sàn cá cược lậu.
(2) Chặn đường phát tán, dùng bộ lọc từ khóa, mẫu nhận diện logo, ký hiệu, mã QR và chia sẻ danh sách đen cho nền tảng, nhà mạng, kho ứng dụng.
(3) Cần tăng mức xử phạt với tổ chức, cá nhân, cơ sở kinh doanh vi phạm, xử lý nghiêm nghệ sĩ và nhà sản xuất nếu cố ý cài nhận diện cờ bạc vào tác phẩm.
Truyền thông, giáo dục phải dạy cách nhận biết quảng cáo trá hình dưới dạng logo tối giản hay các từ khóa như “mã thưởng”, “hoàn tiền”, “đồng hành đội tuyển”, “đua top”… đều là mồi gọi.
Các cơ quan chức năng cần chủ động lần theo dòng tiền số, hình thức tài trợ bất hợp pháp. Nếu đủ dấu hiệu thì khởi tố tội tổ chức, quảng bá, lôi kéo đánh bạc, tránh chỉ phạt hành chính các đường dây lớn.
Cuối cùng là trách nhiệm mỗi người chúng ta từ chủ quán có quyền từ chối tài trợ kèm logo, mã QR lạ; nghệ sĩ phải nói không với việc gắn nhận diện cờ bạc vào MV; phụ huynh báo cáo đường dẫn, mã đáng ngờ…
Nếu hôm nay chúng ta dọn sạch những chiếc ô đầy logo, những MV ca nhạc trá hình cho cờ bạc, những mã QR rải khắp nơi thì ngày mai đường phố sẽ trong trẻo hơn, mạng xã hội đỡ ồn ào hơn và con trẻ sẽ lớn lên trong một không gian ít rủi ro hơn.
Quản lý chặt chẽ hơn không phải để cấm đoán cuộc sống mà để bảo vệ sự tự do đích thực của cộng đồng trước chiếc bẫy có vẻ vô hại mang tên quảng cáo trá hình.