Dân khó được chọn nhà cung cấp điện, EVN vẫn là ‘duy nhất’

Thị trường phát điện cạnh tranh đã có sự tham gia của nhiều nhà cung cấp nhưng không đồng nghĩa là người tiêu dùng được quyền lựa chọn các đơn vị cung ứng theo nhu cầu, khi Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) vẫn đóng vai trò là người mua trung gian duy nhất, độc quyền trên thị trường bán buôn, bán lẻ.

Theo nghị quyết 70 về bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn 2045 vừa ban hành, Bộ Chính trị đã yêu cầu cần phải cơ cấu lại ngành điện, phát triển thị trường điện theo hướng tăng cường tính cạnh tranh, minh bạch, hiệu quả, đồng bộ với bảo đảm an ninh năng lượng; triển khai thực hiện hiệu quả cơ chế mua bán điện trực tiếp, đồng thời tăng cường quyền lựa chọn của khách hàng sử dụng điện trong việc tiếp cận và lựa chọn đơn vị cung cấp điện phù hợp với nhu cầu.

Thị trường điện phát triển chưa thực chất?!

Cơ chế mua bán điện trực tiếp (DPPA) được xem là một trong những chính sách để hiện thực hóa thị trường bán lẻ điện, giúp cho người mua (đối tượng doanh nghiệp sản xuất) được lựa chọn nhà cung cấp điện (dự án năng lượng tái tạo) để phục vụ nhu cầu cung ứng điện. 

Tuy vậy, đến nay dù đã ban hành được gần một năm, song vẫn chưa có người mua nào ký được hợp đồng mua bán điện với người bán, khiến cho chính sách vốn được mong chờ này vẫn “giậm chân tại chỗ”.

Chuyên gia năng lượng Hà Đăng Sơn, giám đốc Trung tâm Nghiên cứu năng lượng và tăng trưởng xanh, cho rằng nếu mua điện trực tiếp từ dự án năng lượng tái tạo sẽ được rẻ hơn so với mua từ EVN. Cơ chế này cũng tạo ra nhiều bên mua bên bán trên thị trường, góp phần thúc đẩy thị trường cạnh tranh.

Tuy nhiên, khi triển khai trên thực tế những vướng mắc phát sinh liên quan xác định chi phí, đặc biệt là các khoản chi phí và vai trò của EVN – chiếm 37% nguồn điện – được xác định trong cơ chế DPPA chưa tạo được sự đồng thuận của các bên.

Đơn cử như các chi phí truyền tải điện, dịch vụ phụ trợ và các chi phí khác trong trường hợp mua điện thông qua đường dây truyền tải của EVN hoặc chi phí bù trừ nguồn điện từ EVN khi năng lượng tái tạo không đáp ứng đủ nhu cầu.

Tại cuộc họp đánh giá việc thực hiện cơ chế DPPA mới đây, Cục trưởng Cục Điện lực Phạm Nguyên Hùng cũng cho hay thực tiễn triển khai đã phát sinh nhiều phản ánh từ địa phương và doanh nghiệp. 

Trong đó với cơ chế DPPA, ba nhóm vấn đề còn băn khoăn gồm: khung giá bán điện trong cơ chế DPPA qua lưới kết nối riêng; chi phí thanh toán bù trừ chênh lệch trong cơ chế DPPA qua lưới điện quốc gia và giấy chứng nhận đăng ký phát triển điện mặt trời mái nhà.

Câu chuyện “tắc nghẽn” triển khai cơ chế DPPA khi người mua, người bán điện vẫn chưa thể gặp nhau cho thấy những vướng mắc phát sinh trên thị trường điện, khi EVN đang nắm vai trò chủ đạo trong khâu bán buôn, bán lẻ trên thị trường, độc quyền ở các khâu truyền tải, phân phối cùng các cơ chế chậm được tháo gỡ.

EVN vẫn là người mua và người bán duy nhất trên thị trường

Trong khi đó, theo quyết định của Thủ tướng được ban hành năm 2013, thị trường điện cạnh tranh được chia làm ba cấp độ, bao gồm: phát điện cạnh tranh, bán buôn cạnh tranh và bán lẻ cạnh tranh. Trong đó thị trường phát điện cạnh tranh vận hành chính thức từ 1-7-2012, đến nay đã có hơn 100 nhà máy điện tham gia.

Với quyết định về lộ trình được Thủ tướng ký năm 2013, thị trường phát điện cạnh tranh sẽ thực hiện đến năm 2014, sau đó là thị trường bán buôn cạnh tranh triển khai từ năm 2015 – 2016, hoàn chỉnh vào năm 2017 và từ năm 2021 sẽ triển khai thị trường bán lẻ điện cạnh tranh để năm 2023 thực hiện hoàn chỉnh.

Trong khi đó, theo đề án thiết kế mô hình thị trường bán lẻ điện cạnh tranh được Bộ Công Thương phê duyệt vào tháng 7-2020, thị trường sẽ được chia làm ba giai đoạn là đến hết năm 2021 chuẩn bị cho thị trường bán lẻ điện; từ năm 2022 – 2024 cho phép khách hàng được mua điện trên thị trường giao ngay.

Điều này có nghĩ là sau năm 2024 từng bước cho phép khách hàng được quyền lựa chọn đơn vị bán lẻ điện thay vì chỉ được mua từ một nhà bán lẻ duy nhất theo khu vực địa lý. 

Sự chậm trễ trong triển khai thị trường điện cạnh tranh vốn đã được quy định trong Luật Điện lực và các văn bản liên quan, đặc biệt là thị trường bán lẻ điện đang khiến cho yêu cầu đẩy nhanh thị trường hóa và tái cơ cấu ngành điện chưa đạt được
yêu cầu.

TS Nguyễn Huy Hoạch, thành viên Hội đồng khoa học của Hiệp hội Năng lượng Việt Nam, cho rằng đến nay EVN vẫn là người mua và người bán duy nhất trên thị trường, trong khi lộ trình thực hiện thị trường điện cạnh tranh đã được đưa ra hơn chục năm nay, nhưng vẫn chưa tiến hành kịp thời theo đúng kế hoạch, cho thấy những bất cập trên thị trường.

Theo ông Hoạch, việc tách Trung tâm điều độ hệ thống điện quốc gia (A0) ra khỏi EVN và thành lập Công ty Vận hành hệ thống điện và thị trường điện (NSMO) thuộc Bộ Công Thương mới đây được xem là bước tiến thúc đẩy thị trường điện cạnh tranh. 

Bởi việc huy động các nguồn điện trên thị trường phát điện cạnh tranh sẽ không còn bị phụ thuộc vào các yếu tố chủ quan hay sự can thiệp liên quan tới EVN, như việc ưu tiên các nhà máy của EVN hay gắn với bài toán lãi, lỗ của tập đoàn này.

“Tuy nhiên để thực hiện thị trường bán buôn, bán lẻ cạnh tranh cần nhiều việc phải làm, như hoàn thiện cơ chế chính sách để vận hành thị trường đúng nghĩa, giảm tính can thiệp hành chính vào các yếu tố như giá điện, tách biệt các khâu bán lẻ và thúc đẩy tư nhân hóa ngành điện”, ông Hoạch nói.