Di cư và xu hướng người trẻ rời bỏ nông nghiệp khiến nhiều mảnh vườn, thửa ruộng ở miền Tây chỉ còn người già canh tác, đối diện nguy cơ không có thế hệ kế thừa.
Ông Nguyễn Văn Mách, 63 tuổi, tự mình quản lý 1,2 ha xoài cát chu tại xã Mỹ Thọ (huyện Cao Lãnh cũ, Đồng Tháp). Ba người con của ông đã trưởng thành nhưng đều không muốn theo nghề nông. Mỗi tháng, ông mất gần chục ngày phun thuốc, rải phân, vài ngày cắt cỏ, thêm thời gian tỉa nhánh, dọn dẹp vườn.
Ông Nguyễn Văn Mách, phát cỏ trong vườn xoài 30 năm tuổi. Ảnh: Ngọc Tài
Một số công việc ông có thể tự lo nhờ máy cắt, hệ thống tưới tự động. Riêng bao trái, thu hoạch phải thuê nhóm lao động thời vụ, giá 400.000 đồng một ngày, chưa kể cơm nước và một bữa nhậu khi xong việc. “Làm vườn ngày nào cũng có việc. Vài năm nữa, tôi không làm nổi cũng phải buông, nhưng con cháu thì không ai mặn mà. Vườn cũng khó bán”, ông Mách nói.
Cách đó không xa, ông Trần Phú Hậu, 62 tuổi, cũng trong cảnh một mình cáng đáng vườn 5.000 m2. Cả ba người con đều chọn làm công nhân, buôn bán. “Tụi nhỏ bảo làm nông cực, thu nhập bấp bênh, trong khi đi làm ở xưởng có lương đều, có bảo hiểm, lương hưu”, ông kể. Hiện vườn mang lại khoảng 150 triệu đồng mỗi năm, đủ sinh hoạt cho hai vợ chồng già. Dự tính vài năm nữa, khi sức khỏe yếu, ông sẽ cho thuê vườn, chấp nhận thu nhập giảm.
Theo các lão nông, lao động thời vụ ngày càng khan hiếm, không thể thuê cho mọi công đoạn. Vườn cây manh mún, nhiều mương rạch khiến máy móc khó áp dụng đồng bộ. Muốn dùng công nghệ cao như ở nước ngoài, nông dân phải đồng loạt trồng mới, cải tạo toàn bộ vườn, điều kiện mà ít hộ làm được.
Ông Trần Phú Hậu định cho thuê vườn xoài khi sức khỏe không thể đảm đương công việc làm nông. Ảnh: Ngọc Tài
Không ít nông dân miền Tây như ông Mách, ông Hậu không có người kế nghiệp, dù vùng này là “vựa” nông sản lớn nhất cả nước, chiếm 50% sản lượng lúa, 65% thủy sản nuôi trồng và đóng góp 17% GDP.
Theo Tổng cục Thống kê, giai đoạn 2011-2021, lao động nông nghiệp ở Đồng bằng sông Cửu Long giảm từ 5,1 triệu xuống 3,6 triệu người, chỉ còn chiếm 40% lực lượng lao động. Đặc biệt, lao động trẻ dưới 30 tuổi sụt giảm mạnh, trong khi nhóm trên 40 tuổi chiếm gần 60% và tiếp tục tăng.
Một khảo sát tại Đại học Cần Thơ và Đại học An Giang với gần 450 sinh viên có gia đình làm nông nghiệp cho thấy chỉ 20% dự định gắn bó lĩnh vực này, dưới 3% muốn trực tiếp sản xuất.
Theo các chuyên gia, dịch chuyển lao động từ nông nghiệp sang công nghiệp, dịch vụ là xu thế tất yếu trong quá trình hiện đại hóa. Song việc thiếu vắng lực lượng trẻ kế thừa khiến nông nghiệp đối diện nguy cơ tụt hậu, khó ứng dụng công nghệ cao và duy trì vai trò “trụ đỡ” của nền kinh tế.
Nông nghiệp miền Tây còn đối mặt tác động nặng nề của biến đổi khí hậu. Nghiên cứu của các giảng viên Đại học Tài nguyên Môi trường TP HCM và Đại học Kinh tế Luật TP HCM cho thấy, phần lớn nông dân ứng phó theo kinh nghiệm, mang tính tự phát, trong khi nguồn nhân lực chủ yếu trên 40 tuổi, trình độ phổ thông, khó tiếp cận công nghệ sản xuất hiện đại.
“Muốn phát triển mạnh, nông nghiệp phải dựa vào tri thức, khoa học công nghệ. Nếu thiếu thế hệ trẻ có trình độ, việc chuyển đổi sẽ rất chậm”, nghiên cứu nhận định.
Vùng chuyên canh xoài ở Đồng Tháp nằm ven sông Tiền. Ảnh: Ngọc Tài
Ông Lê Hà Luân, Giám đốc Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Đồng Tháp, cho rằng người già trực tiếp sản xuất là xu hướng không chỉ ở Việt Nam mà cả nhiều quốc gia, bởi thu nhập ngành này khó cạnh tranh. Về lâu dài, cần phát triển hệ thống dịch vụ nông nghiệp, hợp tác xã, tổ nhóm ứng dụng máy móc để thay thế sức lao động trực tiếp. Khi đó, nông dân lớn tuổi giữ vai trò quản lý, giám sát, không phải gánh toàn bộ việc nặng.
Đồng Tháp hiện mở nhiều lớp tập huấn cho nông dân lớn tuổi, nhằm nâng cao kỹ năng, từng bước chuyên nghiệp hóa sản xuất. Chính quyền cũng khuyến khích hình thành hợp tác xã kiểu mới, doanh nghiệp nông nghiệp, thu hút lao động trẻ tham gia chuỗi giá trị thay vì chỉ trực tiếp canh tác.
Tuy vậy, theo nhiều chuyên gia, muốn giữ chân lớp trẻ, nông nghiệp phải trở thành một nghề hấp dẫn với thu nhập ổn định, cơ hội thăng tiến và được bảo vệ bằng hệ thống chính sách an sinh tương tự công nghiệp, dịch vụ.
Ngọc Tài